Z dziejów mławskiej Temidy (cz. 6.)

Sąd Obwodowy w Mławie rozpoczął działalność w styczniu 1941 roku. Właściwość sądu obejmowała przestępstwa, dla których przepisy przewidywały kary do pięciu lat obozu lub do 3 lat obostrzonego obozu karnego.

Były to przede wszystkim sprawy typowe dla czasów wojny i okupacji, w tym: o nielegalny ubój i handel, nielegalny wyrób alkoholu, handel dewizami i innymi rzeczami, używanie zboża na pokarm dla bydła, zatajenie informacji podczas spisu inwentarza, gromadzenie artykułów żywnościowych.

Podstawę prawną wydawanych orzeczeń stanowiły przepisy prawa karnego dla wschodnich ziem wcielonych do Rzeszy, wprowadzone rozporządzeniem z dnia 6 czerwca 1940 roku, ponieważ ludność polską wyłączono spod ustawodawstwa niemieckiego.

Nowe przepisy o prawie karnym dla Polaków i Żydów uchwaliła Rada Ministrów Obrony Rzeszy 4 grudnia 1941 roku. Rozporządzenia były bardzo restrykcyjne. Przede wszystkim pozbawiły oskarżonych prawa do obrony. Rozprawy trwały stosunkowo krótko.

Oskarżeni i świadkowie składali tylko zwięzłe, lakoniczne oświadczenia. Największą rolę odgrywał prokurator lub przedstawiciel urzędu prokuratorskiego, który przedstawiał akt oskarżenia i przesłuchiwał strony, głównie świadków, którymi byli funkcjonariusze urzędów niemieckich, w tym policji, żandarmerii, urzędów celnych itp.

Sprawy rozpatrywał jeden sędzia przy udziale protokólanta. Zachowało się 280 teczek tego sądu zawierających akta spraw, co stanowi około 20% wytworzonej dokumentacji, które przechowuje Archiwum Państwowe w Warszawie. Najwięcej jest spraw o nielegalny handel - 89, nielegalny ubój - 49, nielegalny wyrób alkoholu - 44, fałszerstwo dokumentów - 15.

W całym okresie funkcjonowania Sądu Obwodowego w Mławie (1941-1944) orzekali sędziowie: 1) Brendstedt – Gerichtsassesor (asesor sądowy), 2)Ebert –Landgerichtsrat (sędzia krajowy), 3)Fleichnauer – Beautragter Richter, 4)Dr Häsemeyer – Amtsgerichtsrat (sędzia obwodowy), 5)Dr Klew – Landgerichtsrat (sędzia krajowy), 6)Pallasch – Amtsgerichtsrat (sędzia obwodowy), 7)Petzold – Oberamtsrichter (starszy sędzia obwodowy), 8)Prejawa–Landgerichtsrat (sędzia krajowy), 9)Dr. Rigoll – Gerichtsassesor (asesor sądowy), 10)Rossocha – Amtsgerichtsrat (sędzia obwodowy), 11)Dr Tchakart – Beauftragter Richter, 12)Wendlik – Amtsgerichtsrat. Jako prokuratorzy występowali: 1)Leskien – Oberamtsanwalt (nadprokurator), 2)Neuhäser – Staatsanwalt (prokurator), 3)Schultz – Amtsanwalt(prokurator obwodowy).

Ponadto, w charakterze personelu urzędniczego pracowali: Akermann – Justizassistant (asystent sądowy), Bannert, Bojarzin, Gödeke, Jungnitsch, Lissy, Meissner, Rupio, Sadlowski, Sieck, Wischniewski na stanowisku Justizangestellter oraz Hoppe –Justizangestellter, Dolmietcher.

Jedynym Polakiem zatrudnionym w tym sądzie był Józef Witkowski obsługujący dokumenty własnościowe, szczególnie księgi hipoteczne, wspomnianych już hipotek gubernialnej i powiatowej. Zadaniem podstawowym jego pracy było dokonywanie wpisów dotyczących przejęcia majątków oraz nieruchomości na rzecz Rzeszy Niemieckiej.

Sądownictwo jest jednym z trzech głównych filarów ustrojowych państwa i społeczeństwa, w tym również każdej wspólnoty lokalnej. Monteskiusz w dziele pt. „O duchu praw” z 1748 roku stwierdza, iż władza sądownicza musi być oddzielona od władzy ustawodawczej i wykonawczej gwarantujące jej niezależność.

Natomiast połączona, zależna od władzy ustawodawczej i wykonawczej staje się narzędziem w ręku politycznej większości sprawującej władzę, co może zagraża wolności ogółu lub części obywateli.

Powołane do życia powojenne sądownictwo, w związku ze zmianą ustroju nie było wolne od ideologii wyznawanej przez nową władzę państwową, nazywającą się również „ludową”.

Już w 1944 roku przedstawiciele Ministerstwa Sprawiedliwości stwierdzili, że Temida polska nie może być narzędziem reakcji. Zapowiadano usunięcie z wymiaru sprawiedliwości tzw. elementów reakcyjnych, związanych przed wojną z obozem OZN-u.

Jednym z autorów dokonywanych zmian był wiceminister dr Leon Chajn, który deklarował między innymi: W obliczu zaostrzającej się walki w Polsce między reakcją a Demokracją – sądownictwo musi zdecydowanie wypowiedzieć się po czyjej stronie stanie ono w swej codziennej pracy; zrozumieć musi, że nie ma miejsca dla sądownictwa, hołdującego zasadom prawdy formalnej.

Jest jedna tylko prawda, która służy Demokracji i nieprawda, która służy reakcji, i jeśli sądownictwo w tych wielkich dla Narodu zagadnieniach – nie zajmie zdecydowanego stanowiska w interesie żywotnych spraw narodowych – to Demokracja Polska zmuszona będzie sięgnąć po nowe formy sądownictwa kosztem zrezygnowania z kultu fachowości sądownictwa polskiego.

Straty osobowe polskiego wymiaru sprawiedliwości podczas II wojny światowej wyniosły łącznie 1100 osób, w tym w obozach koncentracyjnych zamordowano 293 osoby, wskutek działań wojennych śmierć poniosło 351 osób oraz zaginęło bez wieści 466 osób.

Straty dotknęły również sądownictwo mławskie. Zginęli sędziowie: Stanisław-Marian Madeyski zamordowany w Katyniu w 1940 roku, Antoni Załęski zamordowany przez Gestapo w Ciechanowie 13 maja 1943 roku, Wacław Kozłowski zamordowany w Oświęcimiu, Rokitnicki zginął 1 września 1939 roku, Wojciechowski, Kacperowicz Zbigniew, Bober, prokurator Bolesław Olszewski; adwokaci: Grzegorz Wierzbicki, Walery Reinhardt, Stefan Olszewski, Marek Blum; urzędnicy: Jan Chmieliński, Lucjan Gorząch, Feliks Dobrzyński.

Szkody materialne objęły tylko całe wyposażenie budynku sądowego przy ulicy Reymonta, który ocalał bez poważniejszych zniszczeń.

W 1945 roku odtworzona została przedwojenna struktura wymiaru sprawiedliwości z sądami grodzkimi i okręgowymi. Ogromny wysiłek przedwojennych sądowników mławskich przyczynił się do szybkiego wznowienia pracy przez wymiar sprawiedliwości na naszym terenie.

W grupie pionierów znaleźli się: Antoni Zawodniak, Wacław Orkwiszewski, Jan-Tadeusz Zawadzki, Jan Sławiński, Leon Jesiotr, Zygmunt Perdjon i Stanisław Wojtyszko.

Sąd Grodzki wznowił powojenną działalność 28 marca 1945 r. Do jego zorganizowania walnie przyczynił się sędzia Mieczysław Nawrocki. Personel urzędniczy stanowili: Jan Tadeusz Zawadzki, Wacław Orkwiszewski i Zygmunt Perdjon. Rewizje od wyroków Sądu Grodzkiego rozpoznawał Sąd Okręgowy w Mławie (początkowo był to Wydział Zamiejscowy w Mławie Sądu Okręgowego w Płocku).

Sprawy rozpatrywane przez Sąd Grodzki były związane z okresem zakończonej wojny i dotyczyły przede wszystkim zwrotu rzeczy i ruchomości, inwentarza żywego, uznania osób za zmarłe z powodu braku dokumentów zgonu oraz o wydanie nieruchomości i wprowadzenie w posiadanie osób narodowości żydowskiej.

Sąd Okręgowy w Płocku Wydział Zamiejscowy w Mławie rozpoczął funkcjonowanie 28 marca 1945 roku. Pierwszym kierownikiem był Norbert Wierzbicki.

W początkowym okresie w skład zespołu sędziowskiego wchodzili: Tadeusz Brzeziewicz, Stefan Hanasiewicz i Feliks Bieńkowski.

Personel urzędniczy składał z następujących osób: Stefan Chądzyński, Leon Jesiotr, Antoni Zawodniak i Stanisław Wojtyszko. Wydziałem ksiąg wieczystych kierował sędzia Rosiński przy pomocy urzędników: Zofii Kazenas, Wandy Rosińskiej i Janusza Genne.

Właściwość terytorialna obejmowała, jak przed wojną, powiaty ciechanowski, mławski i przasnyski.

Równolegle z sądem powołano urząd prokuratora przy Wydziale Zamiejscowym w Mławie Sądu Okręgowego w Płocku. Organizatorem był prokurator Wacław Fijałkowski.

Ponadto stanowisko to zajmowali: Antoni Lamperski, Kazimierz Olewczyński, Jan Traczewski, Józef Kowalski, Henryk Pepłowski, Tadeusz Olszewski, Piotr Kołakowski, Antoni Pniewski, Antoni Iwanicki. Obsługę urzędniczą prokuratorów zapewniali Ewa Lobertowa i Edward Rudowski.
c.d.n.
Andrzej Grochowski, członek honorowy Zarządu Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Mławskiej